પહેલગામ આતંકવાદી હુમલા બાદ પાકિસ્તાનમાં ગભરાટનો માહોલ છે, ત્યાંની સરકાર ભારત દ્વારા સંભવિત કાર્યવાહી અંગે ચિંતિત છે. પ્રધાનમંત્રી મોદીએ કડક ચેતવણી આપી છે કે હુમલાખોરો અને તેમના કાવતરાખોરોને બક્ષવામાં આવશે નહીં અને તેમને કડક સજા આપવામાં આવશે.
પહેલગામમાં પ્રવાસીઓ પર થયેલા હુમલાના બીજા દિવસે બુધવારે, પીએમ મોદીના નેતૃત્વમાં કેબિનેટ કમિટી ઓન સિક્યુરિટી (CCS) ની બેઠકમાં, સિંધુ જળ સંધિ(IWT)ને સ્થગિત કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો અને પાકિસ્તાનને સીધો સંદેશ આપવામાં આવ્યો હતો કે મોદી સરકારના કાર્યકાળ દરમિયાન, તેને સરહદ પારના આતંકવાદને કાબુમાં લેવા માટે બે વાર તક આપવામાં આવી છે. ભારતે આ પગલું ભરીને તેની કમર તોડવાનો નિર્ણય કર્યો છે.
વિદેશ સચિવ વિક્રમ મિશ્રીએ બુધવારે સાંજે જણાવ્યું હતું કે “૧૯૬૦ ની સિંધુ જળ સમજૂતી તાત્કાલિક અસરથી સ્થગિત રહેશે જ્યાં સુધી પાકિસ્તાન સરહદ પારના આતંકવાદને વિશ્વસનીય રીતે ટેકો આપવાનું બંધ ન કરે.”
આ ઉપરાંત, ભારતે પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ અનેક રાજદ્વારી જાહેરાતો કરી છે, જેમાં અટારી બોર્ડર ચેકપોસ્ટ બંધ કરવી, સાર્ક વિઝા રદ કરવા અને પાકિસ્તાની હાઇ કમિશનના અનેક કર્મચારીઓને ભારતમાંથી હાંકી કાઢવાનો નિર્ણય શામેલ છે. જોકે, સિંધુ જળ સંધિને સ્થગિત કરવાથી આ બધાના સૌથી દૂરગામી પરિણામો આવી શકે છે.
સિંધુ જળ સંધિ શું છે?
ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે નવ વર્ષની વાટાઘાટો પછી, ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૬૦ ના રોજ કરાચીમાં સિંધુ જળ સમજૂતી પર હસ્તાક્ષર થયા હતા. આ સંધિમાં 12 કલમો અને 8 જોડાણો (A થી H) છે.
આ કરારની જોગવાઈઓ અનુસાર, સિંધુ પ્રણાલીની “પૂર્વીય નદીઓ” – સતલજ, બિયાસ અને રાવીના પાણીનો ઉપયોગ ભારત કોઈપણ અવરોધ વિના કરી શકે છે. જોકે, તેમાં થોડા અપવાદો સામેલ છે.
જ્યારે પાકિસ્તાનને “પશ્ચિમી નદીઓ” – સિંધુ, ઝેલમ અને ચિનાબમાંથી પાણી મળશે. જોકે, આ પશ્ચિમી નદીઓના પાણીનો ઉપયોગ કરવાના કેટલાક મર્યાદિત અધિકારો ભારતને પણ આપવામાં આવ્યા હતા, જેમ કે વીજળી ઉત્પન્ન કરવી, ખેતી માટે મર્યાદિત પાણી વગેરે.
કરારના ભાગ રૂપે, ભારતને પશ્ચિમી નદીઓનો ઉપયોગ જળવિદ્યુત અને મર્યાદિત સિંચાઈ માટે કરવાનો અધિકાર છે, પરંતુ તેને તેમના પાણીના પ્રવાહને એવી રીતે સંગ્રહિત કરવાની કે વાળવાની મંજૂરી નથી કે જેનાથી નીચેના વિસ્તારોને નુકસાન થાય.
પાકિસ્તાનને ત્રણ પશ્ચિમી નદીઓ – સિંધુ, ઝેલમ અને ચિનાબમાંથી પાણી મળે છે, જે બંને દેશોના કુલ પાણીના લગભગ 80 ટકા જેટલું છે. પાકિસ્તાન માટે, આ માત્ર પાણી કરાર નથી પરંતુ તેના માટે એક સંપૂર્ણ સિંચાઈ અને પાણી વ્યવસ્થાપનના નિર્માણ માટે જરૂરી છે.
તેના સંચાલન માટે, એક કાયમી સિંધુ આયોગ છે, જેમાં બંને દેશના એક-એક કમિશનરનો સમાવેશ થાય છે, જેનું કામ ડેટાનું આદાન-પ્રદાન કરવાનું, નવા પ્રોજેક્ટ્સની સમીક્ષા કરવાનું અને નિયમિત બેઠકો યોજવાનું છે.
ભારતે લીધેલો આ નિર્ણય કેમ મહત્વપૂર્ણ છે?
સિંધુ જળ સમજૂતીને સ્થગિત કરવાના નિર્ણયથી નવી દિલ્હીને સિંધુ નદી સિસ્ટમના પાણીના ઉપયોગ કરવા અંગે વધુ વિકલ્પો મળશે.
ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસ અનુસાર, સિંધુ જળ વિભાગના ભૂતપૂર્વ ભારતીય કમિશનર પી કે સક્સેનાએ જણાવ્યું હતું કે, “ઉદાહરણ તરીકે, ભારત તાત્કાલિક પાકિસ્તાન સાથે પાણીના પ્રવાહના ડેટા શેર કરવાનું બંધ કરી શકે છે. સિંધુ અને તેની ઉપનદીઓના પાણીનો ઉપયોગ કરવા માટે ભારત પર કોઈ ડિઝાઇન અથવા ઓપરેશનલ પ્રતિબંધો રહેશે નહીં. આ ઉપરાંત, ભારત હવે પશ્ચિમી નદીઓ, સિંધુ, ઝેલમ અને ચિનાબ પર પણ જળાશયો બનાવી શકે છે.”
પાણીના પ્રવાહના ડેટાનો અર્થ એ છે કે એક બિંદુથી બીજા બિંદુએ કેટલું પાણી છોડવામાં આવ્યું અને કયા સમયે. જળાશયનો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે પાણી સંગ્રહ કરવા માટે થાય છે, ખાસ કરીને નદીઓ પર બંધ બનાવીને.
સક્સેનાએ જણાવ્યું હતું કે ભારત પાકિસ્તાની અધિકારીઓને જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં હાલમાં નિર્માણાધીન બે જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટ – જેલમ નદીની ઉપનદી કિશનગંગા પર કિશનગંગા હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ અને ચેનાબ પર રાતલે હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ – ની મુલાકાત લેવાથી પણ રોકી શકે છે. કારણ કે આ કરાર હેઠળ, જ્યારે પણ એક દેશ કોઈ પ્રોજેક્ટ પર કામ કરે છે અને બીજા દેશને તેના પર કોઈ વાંધો હોય છે, ત્યારે પ્રથમ દેશ તેનો જવાબ આપશે. આ માટે, બંને પક્ષો વચ્ચે બેઠકો થશે અને તેમના અધિકારીઓ પણ મુલાકાત લઈ શકે છે.
તેમણે કહ્યું, “ભારત કિશનગંગા પ્રોજેક્ટ પર જળાશય ફ્લશિંગ કરી શકે છે, જેનાથી બંધનું આયુષ્ય વધશે.” આ એક એવી તકનીક છે જેમાં ડેમ અથવા જળાશયમાં જમા થયેલ કાંપ દૂર કરવા માટે નીચલા સ્તરના આઉટલેટ્સમાંથી પાણી છોડવામાં આવે છે. આનાથી કાંપ નીચે તરફ વહે છે અને જળાશયની ક્ષમતા જાળવવામાં મદદ મળે છે, જેનાથી બંધનું આયુષ્ય વધે છે.
જોકે, આ પ્રતિબંધથી ઓછામાં ઓછા થોડા વર્ષો સુધી પાકિસ્તાન તરફ જતા પાણીના પ્રવાહ પર તાત્કાલિક કોઈ મોટી અસર પડશે નહીં. ભારત પાસે હાલમાં પાકિસ્તાન તરફ જતા પાણીના પ્રવાહને રોકવા અથવા તેને પોતાના ઉપયોગ માટે વાળવા માટે પૂરતી માળખાગત સુવિધા નથી.
વાત ક્યા અટવાઈ શકે છે ?
સિંધુ જળ સંધિમાં કોઈ એક્ઝિટ ક્લોઝ નથી. આનો અર્થ એ થયો કે ભારત કે પાકિસ્તાન બંનેમાંથી કોઈ એકપક્ષીય રીતે તેને કાયદેસર રીતે રદ કરી શકશે નહીં. આ સંધિની કોઈ અંતિમ તારીખ નથી અને તેમાં કોઈપણ સુધારા માટે બંને પક્ષોની સંમતિ જરૂરી છે.
આ સંધિમાંથી કોઈ એકપક્ષીય બહાર નીકળવાનો કોઈ રસ્તો નથી, તેમ છતાં તેમાં કોઈપણ વિવાદોના ઉકેલ માટે જોગવાઈઓ છે. કલમ IX, પરિશિષ્ટ F અને G સાથે, કોઈપણ પક્ષ નિર્ધારિત પ્રક્રિયા હેઠળ ફરિયાદ નોંધાવી શકે છે. આ ફરિયાદ પહેલા કાયમી સિંધુ આયોગ સમક્ષ, પછી તટસ્થ નિષ્ણાત સમક્ષ અને અંતે મધ્યસ્થી મંચ સમક્ષ મૂકી શકાય છે.
સિંધુ જળ સંધિને સ્થગિત કરવાના ભારતના નિર્ણય અંગે પાકિસ્તાને હજુ સુધી કોઈ સત્તાવાર પ્રતિક્રિયા આપી નથી. જોકે, પાકિસ્તાની સૂત્રો કહે છે કે સિંધુ જળ સંધિ સ્થગિત થવાથી પર્યાવરણીય ચિંતાઓ ઊભી થઈ શકે છે. સિંધુ નદી પ્રણાલીમાં પાણીનો પ્રવાહ ઓછો થવાથી ઇકોસિસ્ટમને નુકસાન થઈ શકે છે.
બીબીસી અનુસાર, પાકિસ્તાનના વિદેશ મંત્રી અને નાયબ વડાપ્રધાન ઇશાક ડારે પાકિસ્તાની મીડિયા સાથે વાત કરતા કહ્યું કે ભારત આવો એકપક્ષીય નિર્ણય લઈ શકે નહીં.
સમા ટીવી સાથે વાત કરતા, ઇશાક ડારે કહ્યું, “અમારા ભૂતકાળના અનુભવના આધારે, અમને ખ્યાલ હતો કે ભારત આ કરી શકે છે. હું તુર્કીમાં છું, પરંતુ હજુ પણ પાકિસ્તાનના વિદેશ મંત્રાલયે પહેલગામ હુમલાની નિંદા કરી છે. સિંધુ જળ સંધિ સિવાય ભારતે લીધેલા ચાર નિર્ણયોના જવાબો સરળતાથી મળી શકે છે.”
તેમણે વધુમાં કહ્યું, “ભારત પહેલાથી જ સિંધુ જળ સંધિ પર અડગ છે. તેમણે પાણી રોકવા માટે કેટલાક પાણીના ભંડાર પણ બનાવ્યા છે. વિશ્વ બેંક પણ આમાં સામેલ છે અને આ સંધિ બંધનકર્તા છે, જેનો અર્થ એ છે કે બંને દેશો તેનું પાલન કરવા માટે બંધાયેલા છે. તમે આમાં એકપક્ષીય નિર્ણય લઈ શકતા નથી. જો આવું થશે, તો વિશ્વમાં મનસ્વીતા શરૂ થશે, શક્તિનો કેસ યોગ્ય નથી. ભારત પાસે કોઈ કાનૂની જવાબ નથી. પાકિસ્તાનનું કાયદા મંત્રાલય આ બાબતનો જવાબ આપશે.”
પાકિસ્તાને એ પણ ન ભૂલવું જોઈએ કે આ સંધિ હેઠળ ભારત ભલે એક તરફી રીતે બહાર ના નીકળી શકે, પરંતુ “વિયેના સંધિના કાયદાના કલમ 62 હેઠળ, ભારત આ આધાર પર સંધિમાંથી ખસી શકે છે કે પાકિસ્તાન તેની વિરુદ્ધ આતંકવાદી જૂથોનો ઉપયોગ કરી રહ્યું છે. આંતરરાષ્ટ્રીય કોર્ટે પણ એમ કહ્યું છે કે જો હાલની પરિસ્થિતિઓમાં કોઈ ફેરફાર થાય છે, તો કોઈપણ સંધિ રદ કરી શકાય છે.”
શું ભારત અને પાકિસ્તાને તાજેતરમાં સંધિ અંગે કોઈ પગલાં લીધાં છે?
જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં બે જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટ્સ વર્ષોથી ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે વિવાદનું કેન્દ્ર રહ્યા છે, જેના કારણે નવી દિલ્હીએ જાન્યુઆરી 2023 સુધીમાં સંધિમાં “સુધારો” કરવા માટે ઇસ્લામાબાદને નોટિસ ફટકારી છે.
પાકિસ્તાને બે જળવિદ્યુત પ્રોજેક્ટ્સની ડિઝાઇન સામે વાંધો ઉઠાવ્યો છે. જોકે આ “રન-ઓફ-ધ-રિવર” પ્રોજેક્ટ્સ છે, જે નદીના કુદરતી પ્રવાહને ખલેલ પહોંચાડ્યા વિના વીજળી ઉત્પન્ન કરે છે, પાકિસ્તાન વારંવાર આરોપ લગાવે છે કે તેઓ IWTનું ઉલ્લંઘન કરે છે.
જાન્યુઆરી 2023 માં પાકિસ્તાનને મોકલવામાં આવેલી નોટિસમાં, નવી દિલ્હીએ સંધિના અમલીકરણમાં ઇસ્લામાબાદના સતત “અવિચાર” નો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.
સપ્ટેમ્બર 2024 માં નવી દિલ્હી દ્વારા જારી કરાયેલ નોટિસમાં સિંધુ જળ સંધિની “સમીક્ષા અને સુધારા” ની માંગ કરવામાં આવી હતી. નિષ્ણાતોના મતે, “સમીક્ષા” શબ્દ સંધિને રદ કરવા અને ફરીથી વાટાઘાટો કરવાના ભારતના ઇરાદાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.
